«جذام» یا «لِپرِسی (Leprosy)» که در گذشته به آن «خُوره» نیز گفته می‌شد، نوعی بیماری عفونی است که باعث ضایعه‌های پوستی حاد و تغییر شکل‌دهنده و همچنین آسیب عصبی در دست و پا و نواحی دیگر بدن می‌شود. این بیماری همچون گذشته شیوع پیدا نمی‌کند، اما همچنان مواردی از آن در کشورهای مختلف دنیا از جمله ایران مشاهده می‌شود.
با این حال، جذام که به آن «بیماری هانسون» نیز گفته می‌شود، چندان واگیردار نیست. تنها در صورت تماس نزدیک و مکرر با قطرات تنفسی بینی و دهان (خارج‌شده از فرد) مبتلا به جذام امکان انتقال بیماری وجود دارد. کودکان بیشتر از بزرگسالان به جذام مبتلا می‌شوند. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، در حال حاضر، حدود ۲۰۸ هزار نفر در سراسر جهان به جذام ابتلا دارند که اکثر این افراد در نواحی مختلف آفریقا و آسیا قرار دارند.
جذام در وهله‌ی اول پوست و اعصاب خارج از مغز و نخاع را درگیر می‌کند که به آن «اعصاب محیطی» گفته می‌شود. بیماری جذام همچنین ممکن است به چشم و بافت نازکِ داخل بینی نیز آسیب برساند. بارزترین علامت بیماری جذام بدشکلی‌ها و ضایعات پوستی، غده‌ها یا برآمدگی‌هایی است که به مدت طولانی (چند هفته یا ماه) روی پوست باقیمانده و برطرف نمی‌شود. این ضایعات پوستی دارای رنگ‌پریدگی بوده و حسی ندارند.
آسیب عصبی می‌تواند به این موارد منجر شود:
- بی‌حسی در بازو و پا
- ضعف عضلانی
معمولا حدود ۳ تا ۵ سال پس از تماس با باکتری عامل بیماری جذام، علائم این بیماری آشکار می‌شود. حتی در برخی موارد برخی افراد تا ۲۰ سال بعد علائم را بروز نمی‌دهند. به مدت زمان تماس با باکتری و بروز علائم، اصطلاحا «دوره‌ی نهفتگی یا کمون» گفته می‌شود.
" همین دوره‌ی طولانی نهفتگی بیماری جذام امکان تعیین زمان و مکان آلودگی فرد به جذام را برای پزشکان دشوار می‌سازد. "
دلایل ابتلا به بیماری جذام
علت بیماری جذام، نوعی باکتری با رشد کُند به نام «مایکوباکتریوم لپره (Mycobacterium Leprae)» است. به جذام بیماری هانس نیز گفته می‌شود که نامگذاری آن از روی دانشمندی به نام گرهارد هانسن انجام گرفته است. هانس در سال ۱۸۷۳ این بیماری را کشف کرد. راه انتقال دقیق بیماری جذام مشخص نیست. اما زمانی که افراد مبتلا به جذام سرفه یا عطسه می‌کنند، ممکن است که قطرات تنفسی که حاوی باکتری عامل بیماری هستند را به سایرین انتقال دهند. همچنین ارتباط نزدیک با فرد آلوده به جذام نیز برای انتقال بیماری جذام ضروری است. جذام از طریق تماس‌های معمولی با افراد آلوده همچون دست دادن، در آغوش گرفتن یا نشستن کنار فرد در اتوبوس یا میز غذا سرایت پیدا نمی‌کند.
انواع بیماری جذام
نوع بیماری جذام با توجه به تعداد و نوع زخم‌های پوستی مشخص می‌شود. علائم و معالجه بیماری نیز به نوع آن بستگی دارد. انواع جذام عبارتند از:
- توبركولوئيد (Tuberculoid): نوع خفیف و کمتر حادی از بیماری جذام است. افراد مبتلا به این نوع فقط یک یا چند ضایعه‌ی پوستی و رنگ‌پریدگی دارند«نوع پسی‌باسیلاری (Paucibacillary Leprosy)». ناحیه‌ی آسیب‌دیده پوست ممکن است به دلیل آسیب عصبی بی‌حس باشد. جذام توبركولوئيد نسبت به سایر انواع آن کمتر واگیردار است.
- لپروماتوز (Lepromatous): نوع حادتر بیماری جذام است. این نوع جذام دارای جوش‌ها و ضایعات پوستی گسترده‌تر «نوع مالتی‌باسیلاری (Multibacillary Leprosy)»، بی‌حسی و ضعف عضلانی است. در جذام لپروماتوز ممکن است بینی، کلیه و اندام تناسلی در مردان نیز درگیر شود. این نوع جذام از نوع توبركلویید واگیردار است.
- جذام مرزی (Borderline): افرادی که به این نوع جذام مبتلا هستند، علائمی از هر دو نوع توبركولویيد و لپروماتوز را دارند.
همچنین ممکن است که پزشکان برای طبقه‌بندی بیماری جذام از این روش ساده بهره ببرند:
- پسی‌باسیلاری تک ضایعه (Single lesion paucibacillary ): یک ضایعه
- پسی‌باسیلاری (Paucibacillary ): دو تا پنج ضایعه
- مالتی‌باسیلاری (Multibacillary): شش یا ضایعات بیشتر
تشخیص بیماری جذام
چنانچه فردی دچار ضایعه پوستی مشکوک به جذام باشد، پزشک نمونه کوچکی از ضایعه‌ی پوستی را بر می‌دارد تا آزمایش کند. به این کار «بیوپسی یا نمونه‌برداری» گفته می‌شود. پزشک همچنین ممکن است آزمایش «اسمیر پوستی» را نیز انجام دهد. در صورتی که فرد به جذام نوع پسی‌باسیلاری مبتلا باشد، در نتیجه‌ی آزمایش، باکتری مشاهده نمی‌شود. اما اگر فرد به جذام نوع مالتی‌باسیلاری مبتلا باشد، باکتری در نتیجه آزمایش قابل مشاهده خواهد بود.
فرد ممکن است به برای تشخیص نوع جذام به «تست پوستی لپرومین ( lepromin skin test )» نیاز داشته باشد. برای این آزمایش، پزشک مقادیر پایینی باکتری غیرفعال عامل جذام را زیر پوست (بازوی فرد) تزریق می‌کند. سپس محل تزریق را ۳ روز و ۲۸ روز بعد بررسی می‌کند تا واکنش فرد را نسبت به آن بررسی کند. در صورت بروز واکنش، فرد ممکن است به جذام توبركولوئيد یا جذام مرزی مبتلا باشد. افرادی که به جذام مبتلا نیستند و یا به جذام لپروماتوز ابتلا دارند، هیچ واکنشی به این تست نخواهند داشت.
درمان بیماری جذام
جذام قابل درمان است. طی ۲۰ سال اخیر، ۱۶ میلیون نفر مبتلا به جذام درمان شده‌اند. سازمان بهداشت جهانی برای همه‌ی افراد مبتلا به جذام درمان رایگان را در دسترس قرار داده است. در ایران نیز در اکثر مراکز بهداشتی درمانی، خدمات رایگان در دسترس بیمار جذامی قرار می‌گیرد.
برای درمان عفونت داروهای آنتی‌بیوتیک به کار می‌رود. معمولا پزشکان یک روند درمانی طولانی‌مدت ۶ ماه تا ۱ ساله را به بیماران جذامی توصیه می‌کنند. همچنین در موارد حاد جذام، فرد به دوره‌ی طولانی‌تر مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک احتیاج دارد. با این حال، داروهای آنتی‌بیوتیک نمی‌توانند آسیب عصبی ناشی از بیماری جذام را درمان کنند.
"از مصرف خودسرانه هر گونه دارو بدون تجویز پزشک جدا خودداری کنید، هر دارویی بدون نسخه پزشک می‌تواند عوارض جدی در پی داشته باشد."
- جذام پسی‌باسیلاری: فرد دو داروی آنتی‌بیوتیک مانند «داپسون ( dapsone)» را هر روز و داروی «ریفامپیسین ( rifampicin)» را ماهی یکبار مصرف می‌کند.
- مالتی‌باسیلاری: بیمار روزانه داروی آنتی‌بیوتیک «کلوفازیمین (clofazimine)» را علاوه بر «داپسون» به صورت روزانه و «ریفامپین» را به صورت ماهیانه مصرف کند. بیمار به مدت ۱ تا ۲ سال به روش چند دارویی درمان می‌شود و پس از آن بهبود خواهد یافت.
همچنین ممکن است برای کنترل درد عصب و آسیب‌های مربوط به جذام داروهای ضدالتهابی نیز تجویز شود. این داروها می‌تواند شامل داروهای ضدالتهابی استروئیدی مانند «پردنیزون (prednisone)» باشد.
پزشکان گاهی جذام را با «تالیدوماید (thalidomide)» درمان می‌کنند که یک داروی قوی سرکوب‌کننده دستگاه ایمنی بدن است و به درمان غده‌های پوستی ناشی از جذام کمک می‌کند. همچنین به‌خوبی دانسته می‌شود که داروی تالیدومید موجب نقایص و اختلال‌های مادرزادی حاد و تهدید کننده زندگی می‌شود. بنابراین مصرف آن در طی دوران بارداری برای زنان ممنوع است.
عوارض بیماری جذام
در صورتی که بیماری جذام بدون درمان رها شود، می‌تواند آسیب‌های دائمی و جبران‌ناپذیری را به پوست، اعصاب، دست و پا و چشم وارد کند.
عوارض جذام می‌تواند شامل موارد زیر باشد که عبارتند از:
- نابینایی یا گلوکوم (آب سیاه)
- التهاب عنبیه
- ریزش مو
- ناباروری
- ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞﻫﺎي ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻋﻼج (شامل غده‌ها و ضایعات پوستی دائمی)
- اختلال نعوظ و ناباروری در مردان
- نارسایی کلیه
- ضعف عضلانی که منجر به حالت اصطلاحا «دست پنجه‌ای» یا ناتوانی در خم کردن انگشتان دست و پاها می‌شود.
- آسیب دائمی به بافت نازکِ داخل بینی که می‌تواند به خون‌دماغ یا گرفتگی مزمن بینی منجر شود.
- آسیب دائمی به اعصاب محیطی دست و پا
"آسیب عصبی می‌تواند منجر به از دست دادن حس لامسه در دست و پا شود. فردی که دچار آسیب‌های عصبی جذام شده ممکن است در هنگام بریدگی، سوختگی یا سایر آسیب‌های دست و پا هیچ چیزی را حس نکند."
آیا می‌توان از جذام جلوگیری کرد؟
در حال حاضر بهترین و موثرترین راه برای پیشگیری از ابتلا به جذام، جلوگیری از تماس با قطرات تنفسی بینی و دهان بیماران جذام است. درمان مناسب بیماران با داروهای آنتی‌بیوتیک باعث پیشگیری از سرایت بیماری از فرد بیمار به سایرین می‌شود. افرادی که همراه با بیماران جذامی که درمان نشده‌اند زندگی می‌کنند، تقریبا تا ۸ برابر بیش از سایرین احتمال ابتلا به این بیماری را دارند. به عقیده پژوهشگران اعضای خانواده یا نزدیکان در معرض تماس با قطره‌های عفونی هستند. در حالی که جذام ارثی نیست، اما پژوهش‌های اخیر نشان داده که ژنتیک ممکن است در استعداد ابتلا به این بیماری نقش داشته باشد.
بسیاری در سراسر دنیا در معرض بیماری جذام قرار دارند، اما چنانچه قبلا گفته شد، این بیماری چندان واگیردار نیست. پژوهشگران عقیده دارند که بیشتر مواجه‌ها با بیماری منجر به ابتلای فرد نمی‌شود و پژوهش‌های بیشتر نیز نشان داده که استعداد ابتلا به بیمار تا حدی به ژنتیک خودِ فرد بستگی دارد. در کشورهای صنعتی مانند آمریکا، سالانه بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ مورد جدید ابتلا به جذام تشخیص داده می‌شود که بیشتر آن‌ها با سفر به کشورهای خارجی با عامل بیماری در تماس بوده‌اند.
"اکثر موارد بیماری جذام در دنیا در نواحی گرمسیر یا نیمه گرمسیر همچون برزیل، هند و اندونزی بروز پیدا می‌کند. در ایران نیز آمار مبتلایان به بیماری جذام کمتر از ۵۰ نفر گزارش شده است."
سازمان بهداشت جهانی نیز گزارش داده است که سالانه ۵۰۰ هزار تا ۷۰۰ هزار مورد جدید بیماری جذام در سراسر جهان تشخیص داده می‌شود. همچنین این سازمان اعلام کرده که از سال ۱۹۸۵ تاکنون، حدود ۱۶ میلیون مورد ابتلا به بیماری جذام درمان شده‌اند.
هیچ واکسنی برای پیشگیری از بیماری جذام موجود نیست. با این حال، گزارش‌هایی در دست است که نشان می‌دهد استفاده از «واکسن ب.ث.ژ (سل)» به تنهایی یا به همراه باکتری‌های کشته‌شده‌ی عامل جذام می‌تواند از فرد در مقابل ابتلا به این بیماری محافظت کرده، به پاک‌سازی و بهبود عفونت یا کوتاهی دوره‌ی درمان یاری برساند. حیواناتی مانند شامپانزه، میمون مانگابی و آرمادیلو به ندرت بیماری جذام را به انسان منتقل می‌کنند. با این وجود، در صورت مواجه با چنین حیواناتی در طبیعت، تماس نزدیک با آن‌ها توصیه نمی‌شد. همچنین این حیوانات ممکن است عامل انتشار سایر عفونت‌ها نیز باشند.
